Antik Roma’nın dili Latince günümüzde hiçbir halkın ana dili değil. Ama araştırmacılar Latincenin nasıl telaffuz edileceğini biliyor.
Ölü dilin telaffuzu nasıl bilinir?
1) Romalı Dilbilimcilerin Yazıtları
Roma’ya bağlı olan Kuzey İspanya’da doğan ünlü hatip Quintilianus, Institutio Oratoria isimli eserinde:
K harfinin kullanılmasına hiç gerek olmadığını ve C harfinin sesletiminin kendinden sonra gelen ünlü harfler için yeterince güçlü olduğunu söylüyor ve ünlü dilbilimci Priscianus Caesariensis da kendisine katılıyor.
Romalı dilbilimcilerin kitaplarından, telaffuzlara dair notları tane tane toplayabiliyoruz. Yukarıda bahsi geçen eserde, Latincede C harfinin güçlü seslendirilmesi gerektiğini ve pek çok başka telaffuz notlarını öğreniyoruz.
O zamanlar adı Cōnstantīnopolis (günümüzde İstanbul) olan Doğu Roma İmparatorluğu başkentinde de Latince dersleri vermiş olan Priscianus’un eseri -Institutiones Grammaticae (Temel Dilbilgisi olarak Türkçe’ye çevrilebilir)- Orta Çağ’da Latince ders kitabı olarak kullanılmış, bu sayede günümüze kadar ulaşabilmiş. Böylece, böylesi eserlerden Latince dili üzerine çok sayıda sorumuza yanıt bulabiliyoruz.
2) Şiir Kalıpları, Antik Kökenbilim Çalışmaları
Horace, Virgil veya Ovid’in şiir ölçülerine göre kafiyelerini inceleyip, hangi hecenin/harfin, geri kalan dizelerle kafiye içerisinde olması için uzun söylenmesi gerektiğini incelemek de bizlere bir fikir verebiliyor.
Antik kökenbilim(etimoloji) çalışmalarına ise verilebilecek pek çok sayıda örnek var.
Antik Yunanca’daki “ἄβῠσσος” kelimesinin yıllar içerisindeki dönüşümüne göz atalım.
Bu sözcük Türkçe’de “dipsiz kuyu” anlamına gelip; Latince’ye “ábussos” olarak, İtalyanca’ya “abisso”, ardından İngilizce’ye “abyssus” olarak geçmiş.
Latince’nin yapıtaşlarından olan Antik Yunanca’dan kelimelerin alınma biçimi ve dönemin Romen dillerine/lehçelerine aktarılış biçimlerini incelemek, bu dilin telaffuzu hakkındaki edinimlerimizde şüphesiz büyük rol oynuyor.
3) Romen Dillerin Gelişimi
Klasik Latince’nin dilbilgisini kullanan halk, Latince grameri çok iyi bilmediği için, Halk Latincesi’nden evrilmiş birçok Romen dili(başlıca olarak İspanyolca, Portekizce, İtalyanca, Fransızca, Rumence) ve o yüzyıllardan kalan lehçeler, bize halkın, gramerini iyi bilmediği Klasik Latince’yi telaffuz etme biçimi hakkında fikir verebiliyor.
10 Cümle 10 Çeviri
Türkçe: O, akşam yemeği yemeden önce pencereleri kapatır.
İngilizce: She always closes the window before she dines / before dining.
Latince: (Ea) semper antequam cenat fenestram claudit.
Fransızca: Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
İspanyolca: (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar/comer.
Katalanca: (Ella) sempre tanca/clou la finestra abans de sopar.
Portekizce: (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar.
Rumence: Ea închide întotdeauna fereastra înainte de a cina.
Galiçyaca: (Ela) pecha/fecha sempre a fiestra/xanela antes de cear.
Oksitanca: (Ela) barra/tanca sempre/totjorn la fenèstra abans de sopar.
Bu eserde, halkın sürekli duyarak öğrendiği (edindiği) Latince’de sıklıkla yaptıkları hataları görebiliyoruz. Duyduklarını yazmayı bilmedikleri için, telaffuzlarını yazıyorlar ve bu bizim dili deşifre etmemizi kolaylaştırıyor.
Kitapta geçen hatalardan 5 tanesi:
CITHARA NON CITERA (CITHARA, CITERA DEĞİL)
AVVS NON AVS (AUUS, AUS DEĞİL)
MILES NON MILEX (MILES, MILEX DEĞİL)
FORMICA NON FVRMICA (FORMICA, FURMICA DEĞİL)
CALIDA NON CALDA (CALIDA, CALDA DEĞİL)
Kitabı sesli kitap olarak dinlemek isterseniz, Kostas Katsouranis isimli Youtube kanalının videosuna göz atabilirsiniz. Video başlığında eserin Marcus Valerius Probus‘a atfedildiğini göreceksiniz fakat, bu atıfın asılsız olduğu bilinmektedir. Eserin yazarı hala bilinmiyor.
Eğer Latince'nin bugün kulağa nasıl geldiğini merak ediyorsanız, işte burada:
Roma’nın ünlü şairi Virgil'in Aeneis eseri, klasik Latince'nin kulağa nasıl geldiğini anlamak için harika bir başlangıç.
